GEMMA review Implicaties Architectuurprincipes NORA 2023

Op deze pagina staat het resultaat van de VNG-review van de implicaties van de NORA-architectuurprincipes. Zie voor ook de toelichting op NORA Online. De architectuurprincipes zijn al eerder gereviewd binnen VNG en door gemeentelijke architecten. Tijdens de review is in dezelfde lijn gekeken wat overgeërfd kan worden vanuit de NORA omdat dit ook van toepassing is voor de GEMMA. Doordat het een breed spectrum is vanuit de ambitie, wettelijke taken van een gemeente en er veel diepgaande en snel opvolgende ontwikkelingen op gemeente afkomen zijn er veel implicaties opgesteld om hier gezamenlijk ook een concrete richting aan te geven. Dit impliceert ook dat het levende implicaties zijn die wat meer aan verandering overhevig zijn dan de kernwaarden en kwaliteitsdoelen en architectuurprincipes.

Onderstaande tabellen zijn als OpenDocument-bestand te downloaden

Toelichting

Hieronder staat twee tabellen met daarin de reviewopmerkingen:

1. Review_NORA-implicaties
2. Toevoegingen vanuit GEMMA review 1e ronde

In de eerste tabel begint het met het ID van de implicatie. Daarna een kolom met de titel van (inclusief verwijzing naar) de NORA Online-pagina van de betreffende implicatie. Daar staat nog meer informatie. In de derde kolom zijn hierop vanuit gemeenteperspectief opmerkingen gegeven. In de vierde kolom wordt een voorstel gedaan voor een aangepaste implicatie indien we willen afwijken of een link met een Architectuurprincipe toe willen voegen. In de vijfde kolom wordt de actie aangegeven. In de laatste 2 kolommen wordt nog bron/besluit toegevoegd en indien van toepassing een link met het GEMMA architectuurprincipe toegevoegd.

De tweede tabel heeft dezelfde opbouw, alleen zijn daar nog implicaties toegevoegd voor de gemeenten. Een aantal implicaties vanuit de NORA bestonden uit meerdere implicaties. Voor de GEMMA zijn een aantal van deze ontrafeld en gescheiden opgenomen in nieuwe implicaties.

De derde tabel is uiteindelijk de totale lijst met GEMMA implicaties die van toepassing zijn op gemeenten waarin de acties uit tabel 1 zijn verwerkt.

ID (link naar NORA)	Implicatie	Opmerking	Voorstel	Actie	Bron/besluit toegevoegd op NORA	Toegevoegd GEMMA Architectuurprincipe
IMP001	Beschrijf informatieobjecten in een model	Waarom alleen 'generiek'? Principe moet juist algemeen van aard zijn en dus ook op specifieke situaties van toepassing zijn. Verder is een informatiemodel ook slechts 1 manier van beschrijven maar is bijv. een beschrijving van een REST-service met OAS ook een voorbeeld van goed beschrijven van data.	Beschrijf informatie objecten op een gestandaardiseerde manier	Definitie informatieobjecten en bedrijfsobjecten verbeteren  Verwerken voor de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA
IMP002	Voorkom verlies van informatie	Nav: "Leveranciersafhankelijkheid wordt voorkomen": dit is onmogelijk dus zou beter zijn: "maak afgewogen keuzes leveranciersonafhankelijkheid zodat duurzaamheid geborgd is.		Voorstel overnemen in de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA
IMP002	Voorkom verlies van informatie	Eens met de conclusie in de tekst dat dit meerdere implicaties lijken te zijn. Ze worden echter al geborgd door IMP091, IMP025, IMP034 en IMP047.	Duurzaamheid by design als implicatie. Uitleg van de tekst kan blijven staan. Overige is geborgd bij implicatie 091,	Voorstel overnemen voor de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA	Archiefwet 2021
IMP003	Maak zoveel mogelijk data beschikbaar als open data	De aanbeveling om (linked) open data te gebruiken kent op zich ook weer allerlei implicaties.	Maak zoveel mogelijk relevante data proactief beschikbaar als open data waarbij linked open data de voorkeur heeft.	Voorstel overnemen voor de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA	WHO en WOO en AVG
IMP004	Minimaliseer het gebruik van gegevens	Gegevens is te algemeen. Er worden vertrouwelijke gegevens bedoeld.	Pas dataminimalisatie toe	Voorstel overnemen voor de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA	AVG	GAP18 Bied regie op gegevens (architectuurprincipe)
IMP005	Bied één contactpunt (Single point of contact)		Richt een of meer contactpunten in die aansluiten bij gebruikersbehoeften. Zo hoeven burgers en bedrijven niet met verschillende partijen te schakelen om de dienst af te kunnen nemen.	Toelichting aangepast Voorstel overnemen voor de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA
IMP006	Ken je afnemers en stem diensten hierop af	Digitaal inclusief voor gemeenten is niet beperkt tot inwoners/afnemers maar ook voor gebruikers/interne medewerkers. Zeker gezien de leeftijdsopbouw in de personeelsbestanden van gemeenten.	Ken je gebruikers en stem je diensten hierop af.	Link toegevoegd met AP Voorstel overnemen voor de GEMMA en als reactie als voorstel terug naar NORA.		GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe)
IMP007	Verwijs naar de bron		Gebruik brondata	Voorstel overnemen voor de GEMMA en als reactie als voorstel terug naar NORA.	Regeling besluit 10 basisregistraties en wet BRP en besluit BAG en besluit BRO	GAP18 Bied regie op gegevens (architectuurprincipe)
IMP008	Maak besluiten traceerbaar en controleerbaar	De vraag is of tijdsreizen op korte termijn de oplossing is. Dit gaat alleen werken als alle bronnen dit ondersteunen en dat is de komende jaren nog niet het geval. Een alternatief is het bij een besluit opnemen van de gebruikte gegevens en deze opslaan bij het besluit.	Tijdeizen is hiervoor een mogelijkheid. Alleen gaat dat werken als alle bronnen dit ondersteunen en dat is de komende jaren nog niet het geval. Een alternatief is het bij een besluit opnemen van de gebruikte gegevens en deze opslaan bij het besluit.	Voorstel met alternatief toevoegen in de tekst van de implicatie. Voorstel overnemen in de GEMMA. Als voorstel terug naar NORA.
IMP009	Geef de afnemer inzage in rechten en voorwaarden en plichten			Niets
IMP010	Bied multi- en omni-channel dienstverlening			Link toegevoegd met AP		GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe)
IMP011	Sluit aan op het voorkeurskanaal van de gebruiker			Link toegevoegd met AP	WMEBV	GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe)
IMP012	Maak de dienst toegankelijk voor alle gebruikers			Link toegevoegd met AP	Wet Digitale Toegankelijkheid	GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe)
IMP013	Maak de dienst toegankelijk voor anderstaligen	Voor SDG-producten is dit een eis. Voor de overige gemeentelijke producten en diensten vraag ik me af je dit zou willen verplichten.	Maak de dienst en informatie daarover toegankelijk voor anderstaligen	Voorstel overnemen voor de GEMMA en als reactie als voorstel terug naar NORA.		GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe)
IMP014	Elimineer overbodige processtappen (voor de afnemer)	Slechte formulering. "Elimineer overbodige" is zo vanzelfsprekend dat het niks meer zegt.	Biedt afnemers zo compact mogelijke processen.	Voorstel overnemen voor de GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA		GAP16 Streef naar eenvoud (architectuurprincipe)
IMP015	Maak beveiligingsmaatregelen zo gebruiksvriendelijk mogelijk	Terechte opmerking die voor veel meer princpes geldt: naast gebruikersbelang heb je het belang om conform wet en beleid uit te voeren. Dat wordt bij de huidige formuleringen te weinig meegenomen.	Maak beveilingingsmaatregelen transparant voor de gebruiker en richt deze zo gebruiksvriendelijk mogelijk in. Verleid de gebruiker zo veel mogelijk om veilig te werken: zo leidt het afdwingen van gebruikersonvriendelijke beveiligingsmaatregelen vaak tot onveilige workarounds en ander onveilig gedrag.	Niets
IMP016	Pas ontwerprichtlijnen toe bij websites en portalen en apps	Toepassen van ontwerprichtlijnen is een middel niet het doel.	Zorg dat websites, portalen en apps en frontends van componenten digitaal toegankelijk zijn als implicatie. Uitleg van implicatie toevoegen: zodanig dat de overheidswebsites voldoen aan WCAG richtlijnen en zet hiervoor bij voorkeur NLDesign systems voor in uit oogpunt van hergebruik. Het is breder dan alleen websites maar gaat over de brede front end laag.	Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA	WCAG (Web Content Accessibilyty Guidelines) en Wet Digitale Toegankelijkheid	GAP09 Beschrijf de dienst nauwkeurig (architectuurprincipe), KD22 Rechtmatig (kwaliteitsdoel), GAP16 Streef naar eenvoud (architectuurprincipe) en GAP01 Verplaats je in de gebruiker (architectuurprincipe)
IMP017	Zorg dat overheidsinformatie eenvoudig te raadplegen is	Gebruik van bijvoeglijke naamwoorden zoals 'eenvoudig' bij een principe voegen niks toe. Alles wat de overheid doet voor afnemers zou bij voorkeur eenvoudig moeten zijn.  Het is ook geen principe maar een implicatie.	Implicatie: Zorg dat overheidsinformatie te raadplegen is met als Uitleg: een zoekfunctie beschikbaar moet zijn waarmee alle relevante informatieobjecten vindbaar zijn.De informatie moet kunnen worden gevonden zonder dat er (specifieke) en/of kennis van de zoekfunctionaliteit of de gezochte informatie benodigd is.	Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA.		GAP16 Streef naar eenvoud (architectuurprincipe)
IMP017	Zorg dat overheidsinformatie eenvoudig te raadplegen is	Ik kan deze als aparte implicatie niet helemaal plaatsen. Ik vraag me af of hij nodig is. Kan vervallen maar de samenhang expliciet tussen vindbaarheid informatie en doelbinding is belangrijk in de huidige status van het informatielandschap van gemeenten. Daarom toch laten staan.		Zie vorige regel.
IMP018	Maak één organisatie verantwoordelijk voor de dienst			Niets
IMP019	Maak stelselafspraken over identificatie en authenticatie		Zie IMP120	Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA
IMP019	Maak stelselafspraken over identificatie en authenticatie	Wat een raar principe dat 'Maak stelselafspraken'. Dat is ook een middel maar niet het doel.	Implicatie: Gebruik overheidsbrede afspraken en standaarden voor identificatie en authenticatie ; Uitleg: Werk met PBAC (policy based access) voor nieuwe componenten. Werk met RBAC voor bestaande ‘oude’ applicaties en koppelingen als deze niet met PBAC overweg kunnen.	Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA	Common Ground architectuurprincipe: oud naast nieuw
IMP020	Defineer de toegangsregels kanaalonafhankelijk			Niets		GAP03 Lever een kanaal-onafhankelijk resultaat (architectuurprincipe)
IMP021	Bevorder hergebruik van gegevens			Link met AP toegevoegd.	Wet Hergebruik Overheidsinformatie (WHO) toevoegen als bron hierin	GAP12 Informeer bij de bron (architectuurprincipe)
IMP022	Neem oorspronkelijke grondslag mee bij hergebruik diensten	"Dit houdt in dat bij te ontwikkelen functionaliteit de oorspronkelijke grondslag bepalend is voor de hergebruikmogelijkheden" klopt volgens  mij niet. Hangt ook af van het doel van hergebruik.	Voorstel is om deze te vervallen.	Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA
IMP023	Regisseer hergebruik diensten in de keten		Leveren van functionaliteit voor gebruikers in de keten door inzet van meerdere gezamenlijke componenten. Zorg voor een register van diensten die voor hergebruik geschikt en beschikbaar zijn.	Link met AP toegevoegd. Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA		Hergebruik voor kopen voor maken.
IMP024	Maak heldere afspraken over aanbieden en afnemen van diensten	"Gebruik een standaardoplossing (zoals bijvoorbeeld een pakketoplossing) zoveel mogelijk ongewijzigd, dus zonder maatwerkaanpassingen. Pas bij de toepassing van een standaardoplossing je werkwijze aan bij de standaarden en de best-practices die aan de oplossing ten grondslag liggen. Volg waar het kan de inrichtingsfilosofie van leveranciers." => dit zijn toch geen implicaties die je in een overheidsbrede architectuur wilt hebben? - Verder ook hier weer bijvoegelijke naamwoorden in de implicatie die beter weg zouden kunnen ('Maak heldere afspraken')	Inzetten leveranciersmanagement en vraagbundeling bij gemeenten.	Voorstel overnemen voor GEMMA en reactie als voorstel terug naar NORA. Bespreken
IMP025	Gebruik standaard oplossingen zonder maatwerk	Idem. Kom op mensen, dit zijn bedrijfsmatige keuzes die je niet vanuit een architectuur voorschrijft en al helemaal niet vanuit een referentiearchitectuur.	Gebruik een standaardoplossing (zoals bijvoorbeeld een pakketoplossing) zoveel mogelijk ongewijzigd, dus zonder maatwerkaanpassingen. Pas bij de toepassing van een standaardoplossing je werkwijze aan bij de standaarden en de best-practices die aan de oplossing ten grondslag liggen. Volg waar het kan de inrichtingsfilosofie van leveranciers als deze standaard is.	Niets Dit zijn implicaties op de bedrijfslaag. Laten staan. Alleen mis ik hier de uitleg van de implicatie. Kopie van NORA toegevoegd met een toevoeging.
IMP026	Pas je eigen proces en organisatie aan aan de standaard oplossing	Idem. Kom op mensen, dit zijn bedrijfsmatige keuzes die je niet vanuit een architectuur voorschrijft en al helemaal niet vanuit een referentiearchitectuur.	Pas voor standaardproducten en -diensten je eigen proces aan op de standaardinrichting.	Dit zijn implicaties op de bedrijfslaag. Laten staan. Voorstel GEMMA overnemen en reactie als voorstel terug naar NORA.	EIF principle 4 : Reusablitiy, aanbeveling 6+7
IMP027	Gebruik open source	Idem. Kom op mensen, dit zijn bedrijfsmatige keuzes die je niet vanuit een architectuur voorschrijft en al helemaal niet vanuit een referentiearchitectuur.		Dit zijn implicaties op de bedrijfslaag. Laten staan.	Wordt in Wet Digitale Overheid opgenomen en besluit van de Tweede Kamer bij voorkeur open source. Volgt Public code by public money en Wet Open Overheid die hierover transparantie wil. Bij gelijke geschiktheid heeft Open Source software de voorkeur bij het ontwikkelen van een dienst. Zie ook EIF principle 2 "Openness", aanbeveling 3.	Zorg voor digitale weerbaarheid
IMP028	Maak diensten herbruikbaar	Dit is 1 van de standaard principes van service-orientatie. Door expliciet te benoemen dat de NORA serviceorientatie als leidende architectuurstijl gebruikt kun je voor al dit type principes en implicaties gebruik maken wat elders al (beter) is beschreven. Nu ontstaat er een mix van allerlei soorten principes: bedrijfskundig, informatiekundig, serviceorientatie, ... . Wat mij betreft te veelsoortig en daardoor minder goed bruikbaar. Geldt bijv. ook voor 31.		Niets.		GAP06 Hergebruik voor kopen, voor maken (architectuurprincipe), GAP07 Bouw diensten modulair op (architectuurprincipe) en KD21 Interoperabel
IMP029	Scheid proces van data	Vanuit GEMMA splitsen: Scheid proces van data IMP029 en toevoegen IMP110, Scheid data van software op de applicatielaag.	Scheid proces van data . Zorg dat software hardware-agnostisch is. De afhankelijkheden tussen (proces-)onderdelen moeten bij voorkeur zo klein mogelijk zijn. Hierdoor blijft ontkoppeling en op een later moment mogelijk en hergebruik van dezelfde data voor meerdere processen. (wendbaar en efficiënt)	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP030	Scheiding van datasets			Niets
IMP031	Ontwerp op modulaire wijze	Complex weghalen	Realiseer complexe systemen op modulaire wijze. Dit doe je door het systeem zodanig te ontwerpen dat deze opgedeeld kan worden in modules. Elke module moet eigenschappen bevatten die het mogelijk maken om ze (via gestandaardiseerde koppelvlakken) aan elkaar te koppelen. Zodanig vormen ze in het geheel een systeem.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP032	Ontwerp diensten met oog voor doelbinding en grondslag	Zie IMP privacy by design principe toegevoegd. Vervangen?		Deze laten vervallen. Is vervangen door nieuwe IMP094
IMP033	Koppel bronsystemen op basis van een passende classificatie			Niets
IMP034	Gebruik de standaard met het meest specifieke werkingsgebied			Niets
IMP035	Gebruik een actueel register met standaarden			Niets
IMP036	Pas open standaarden toe	“TOEVOEGEN in beschrijving.” in de tekst.	Toevoegen bij Uitleg: Zorg dat standaarden vanuit andere dochters zoals Geonovum Open gemaakt worden.	Toevoegen in uitleg en voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA.
IMP037	Pleeg onderhoud op de toegepaste standaarden			Niets
IMP038	Gebruik gestandaardiseerde referentiedata			Niets
IMP039	Zorg voor open specificaties			Niets
IMP040	Stel een duidelijke Quality of Service (QoS) vast voor de dienst			Niets
IMP041	Leg per dienst vast aan welke standaarden deze voldoet			Niets
IMP042	Leg een Service Level Agreement vast bij de dienst			Niets
IMP043	Neem diensten op in een producten- en dienstencatalogus (PDC)			Niets
IMP044	Hanteer bewaartermijnen voor informatie			Niets
IMP045	Leg de doelbinding vast in de metadata van het gegevensobject	Waarom wordt gesteld dat de verwerkingshistorie inclusief doel van verwerking wordt vastgelegd bij het gegevensobject als metadata? Dat gaat in tegen de manier die we gekozen hebben in de GEMMA. Daar worden verwerkingen vastgelegd in een aparte (kern)registratie op basis van een verwerkingsactiviteit.	De verwerkingshistorie inclusief doel van verwerking wordt vastgelegd in een aparte (kern)registratie op basis van verwerkingsactiviteit.	Eens voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP046	Stel één verantwoordelijke vast voor ieder gegeven			Niets
IMP047	Pas de FAIR dataprincipes toe	vervangt dit een aantal implicaties zoals o.a. IMP02		Niets Link toegevoegd.	Zie https://www.go-fair.org/fair-principles/
IMP048	Leg de context van een informatieobject vast in metadata			Niets
IMP049	Draag zorg voor juiste en actuele en volledige informatie			Niets
IMP050	Maak gegevens herleidbaar tot de bron (herkomst)			Niets
IMP051	Leg auditlogs vast bij de bronregistratie van het gegeven			NIets
IMP052	Sla informatie op in een duurzaam toegankelijk bestandsformaat	.		Normenkader toegevoegd. Voorstel voor NORA.	Normenkader DUTO
IMP053	Stel betrokkenen op de hoogte van het doel waarvoor gegevens verzameld worden			Niets
IMP054	Leg de grondslag en het doel van de gegevensverwerking vast			Niets
IMP055	Gegevens eenmalig uitgevraagd, uniek opgeslagen, meervoudig gebruikt			Niets
IMP056	Registreer gegevens bij de bron			Niets
IMP057	Weet welke (bron)gegevens in huis zijn			Niets
IMP058	Stel voor ieder gegeven de unieke bron vast			Niets
IMP059	Geef de voorkeur aan halen i.p.v. brengen van gegevens			Niets
IMP060	Bepaal autorisaties met metadata	Autorisaties voor het verstrekken en gebruik van gegevens kan worden bepaald op basis van metadata. De beheerder die het gegeven beheert en het wil verstrekken voor verdere bewerking, voegt metadata toe aan de hand waarvan de beheerder en de afnemer een autorisatiebeslissing kan nemen. Worden autorisaties bepaald met metadata ?	Voorstel laten vervallen	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP061	Reduceer rest-risico's	Rest bij rest risico's weghalen omdat dit niet in lijn is met normenkaders. dit is meer een implicatie die gaat over cyclus PDCA	Besteed speciale aandacht aan de risico's die overblijven na toepassen van de standaard maatregelen die op basis van de BIO of vanuit de AVG en financieel normenkader zijn ingericht en weeg de consequenties van de maatregelen af tegen het accepteren van het rest-risico. De verantwoordelijke voor het bedrijfsmiddel moet de rest-risico's accepteren.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA	Financieel normenkader, link toevoegen
IMP062	Evalueer de risicoanalyse bij veranderingen	dit is meer een implicatie die gaat over cyclus PDCA		Niets
IMP063	Bepaal de continuïteitseisen			Link toegevoegd naar AP		GAP20 Zorg voor digitale weerbaarheid
IMP064	Stel onweerlegbaarheid vast			Link toegevoegd naar AP		GAP20 Zorg voor digitale weerbaarheid
IMP065	Verifieer de kwaliteit van gegevens van het begin tot het einde van het proces			Link toegevoegd naar AP
IMP066	Richt een sterke logging en audit-trail in	Ten aanzien van de implicatie kan je niet zondermeer stellen dat een log geen persoonsgegevens mag bevatten. Bijvoorbeeld een BSN als identificerend gegeven kan best in een log worden opgenomen als sleutelwaarde.  Zo min mogelijk toegevoegd.	Logging is fundamenteel in applicaties. Richt een sterke logging en audit-trail in, voor elke applicatie en elk systeem. Logbestanden en audit-trails spelen een sleutelrol in het detecteren van aanvallen en het afhandelen van incidenten. Logberichten moeten zo veel mogelijk informatie bevatten over hetgeen er gebeurd is (wie, wat, waar, wanneer) en moeten op het juiste niveau gelogd worden. Let er op dat logberichten zo min mogelijk persoonlijjke kenmerken (AVG) en geen security kenmerken (zoals wachtwoorden) mogen bevatten.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA		GAP20 Zorg voor digitale weerbaarheid
IMP067	Verifieer de werking van algoritmes			Bron toegevoegd	The Artificial Intelligence Act https://artificialintelligenceact.eu/
IMP068	Maak toegang tot applicaties en gegevens afhankelijk van authenticatieniveau			Niets
IMP069	Hanteer het zero-trust model	Hanteer zero trust model ook op bedrijfslaag. Toegevoegd vanuit security by design	Ga nooit uit van het impliciete vertrouwen dat wie op een bepaald netwerk of systeem komt daar ook hoort: Controleer overal het netwerkverkeer. Controleer toegang per sessie. Hanteer dynamische policies en gebruik daarbij de gedligheidsduur van de laatste authenticatie. Blijf continue monitoren. Verzamel zoveel mogelijk gegevens om de beveiliging te blijven verbeteren. Vertaal dit naar business rules , met daarin toegang onafhankelijk van de binnenkomst . Dit wordt ook wel het 'zero-trust' model genoemd.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP070	Segmenteer het netwerk			Niets
IMP071	Bepaal taken en verantwoordelijkheden van de gegevensverwerking	Voldoende geborgd bij IMP072. Is onderdeel van data governance namelijk.		Voorstel voor GEMMA deze laten vervallen en  als reactie naar NORA. Zie IMP072
IMP072	Richt data governance in	Verwijzing weghalen	Toegevoegd in uitleg taken en verantwoordelijkheden en gegevensverwerking.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP073	Stel van ieder gegeven de kwaliteit vast	Gegeven/data/informatie in implicaties. Daardoor dubbelingen/overlap.		Niets
IMP074	Identificeer de voor de dienst relevante standaardoplossingen			Niets
IMP075	Gebruik open standaarden voor modellering	Toevoegen aan voorbeelden: Metamodel voor informatiemodellen (MIM)	Voorbeelden van modelleerstandaarden zijn ArchiMate (architectuur), UML (data) en BPMN (processen), Metamodel voor informatiemodellen (MIM)	Toevoegen in uitleg en voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA.
IMP076	Maak afspraken over nieuwe (en oude) versies van standaarden	Deels ook bij IMP052		Niets
IMP077	Stel de juridische aansprakelijkheid per gegevensobject vast			Niets
IMP078	Bewaak de continuïteit en stel een calamiteitenplan op	Deels ook bij IMP063		Niets		KD20 Kostenefficient (kwaliteitsdoel)
IMP079	Garandeer de beschikbaarheid van systemen	Vanuit GEMMA toevoegen: scheiding test- en productieomgeving in uitleg implicatie	Uitleg: ICT-voorzieningen voldoen aan het voor de diensten overeengekomen niveau van beschikbaarheid. De beschikbaarheid van gegevens en systeemfuncties wordt gegarandeerd door: Vermeervoudiging van systeemfuncties. Herstelbaarheid en beheersing van verwerkingen. Voorspelling van discontinuïteit. Handhaving van functionaliteit en Scheiding test- en productieomgeving	Voorstel voor Gemma overnemen en als reactie naar NORA.		GAP20 Zorg voor digitale weerbaarheid
IMP080	Controleer de verwerking van gegevens			Niets
IMP081	Borg de vertrouwelijkheid van gegevens in maatregelen			NIets		KD20 Kostenefficient (kwaliteitsdoel)
IMP082	Maak technische schuld inzichtelijk			Niets		GAP08 Standaardiseer waar mogelijk
IMP083	Wissel gegevens tussen (web)applicaties uit met API's	Ik zou aanraden om te werken met APIs maar ik zou dit niet willen beperken tot de restful variant. Onderzoek loopt voor welk scenario welke variant van APIs toepasbaar is en daar komen ook scenarios uit waarin GraphQL en RPC gebruikt worden.	Gegevensuitwisseling tussen (web)applicaties gebeurt via API's. De broneigenaar levert API's die voldoen aan de moderne RESTful, RPC en GraphQL standaarden. API's dienen centraal te worden beheerd in een API management systeem.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA.
IMP084	Versleutel gegevens in rust en transport			Niets
IMP085	Kies bij cloudoplossingen SaaS boven PaaS boven IaaS	Voorstel is om deze te laten vervallen of aan te passen voor de GEMMA. Cloud sourcing is aan gemeenten waarbij data opslag en toegang veel belangrijker is dan SaaS, PaaS en IaaS. En cloud native toepassingen veel belangrijker zijn omdat nu applicaties SAAS genoemd worden terwijl ze eigenlijk niet SAAS zijn.	Implicatie: Kies voor cloudnative oplossingen. Uitleg: Zorg voor een goede sourcing strategie zodat je regie op gegevens en functionaliteit behouden blijft. Houd hierbij rekening met het definiëren van een goede exit strategie en interoperabiliteit standaarden om de vendor lock-in zo beperkt mogelijk te houden.	Voorstel voor GEMMA   overnemen en  als reactie naar NORA.		KD20 Kostenefficient (kwaliteitsdoel)GAP20 zorg voor digitale weerbaarheid
IMP086	Zorg dat software up-to-date is			Niets
IMP087	Verwerk bericht-interactie persistent	Eens met de implicatie maar daar kunnen gemeenten niks aan doen. Vanuit de koppelvlakken zal geborgd moeten worden dat de integriteit van een ‘transactie’ gewaarborgd wordt. Op dit moment doen de koppelvlakken dit overigens niet.	Toegevoegd in uitleg: De integriteit van een "transactie"dient gewaarborgd te worden.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA
IMP088	Verleen alleen strikt noodzakelijke toegangsrechten			Niets
IMP089	Gebruik standaard oplossingen (implicatie)	Toevoegen componenten	Ontwikkel geen eigen processen, systemen, componenten en technieken wanneer deze ergens anders al beschikbaar zijn. Stel je actief op de hoogte van beschikbare en geplande standaardoplossingen, om daar bij het maken van plannen rekening mee te houden. De bruikbare elementen van beschikbare standaardoplossingen zullen moeten worden ingepast in de eigen organisatie. Geen enkele standaardoplossing past altijd voor de volle honderd procent. Daarom zal de bereidheid tot het sluiten van compromissen aanwezig moeten zijn.	Voorstel voor Gemma overnemen en als reactie naar NORA.	CG Informatiekundige visie principe Informatiearchitectuurprincipe Componentgebaseerd.	GAP07 Bouw diensten modulair op (architectuurprincipe)

Toevoegingen vanuit GEMMA review

ID	Implicatie	Opmerking	Voorstel	Actie	Bron/besluit	Link met Gemeentelijk Architectuurprincipe, kernwaarde of kwaliteitsdoel
IMP090	Voldoen aan wetgeving en vastgestelde gemeentelijke normenkaders	De link met rechtmatig ontbreekt als implicatie. Ligt voor de hand maar toch expliciet benoemd voor de GEMMA	Implicatie toevoegen aan GEMMA	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA		Link met rechtmatig als kwaliteitsdoel en GAP08 Standaardiseer waar mogelijk.
IMP091	Archivering by design	Archivering en duurzaamheid zijn twee heel verschillende zaken. Deze niet combineren in één implicatie	Hanteer in de procesinrichting en informatie inrichting van de gemeente archivering by design om te kunnen voldoen aan digitale duurzaamheid en Archiefwet en wettelijke normenkaders op dit gebied.	Voorstel voor GEMMA toevoegen en als reactie terug naar NORA		Laag 1 en KD22 Rechtmatig (kwaliteitsdoel)
IMP092	Open by design	Hanteer in de organisatie-, proces- en informatie inrichting van de gemeente open by design om te kunnen voldoen aan een open overheid	Implicatie toevoegen aan GEMMA	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA	Woo	Link met Kernwaarde Open en kwaliteitsdoel transparant en betrouwbaar en verantwoord en GAP18 Bied regie op gegevens (architectuurprincipe) en GAP20 Zorg voor digitale weerbaarheid (architectuurprincipe)
IMP093	Security by design	Expliciet benoemd in de GEMMA als aanvulling op NORA	Hanteer in de organisatie- , proces- en informatie inrichting security by design. Het gaat het erom dat waarborgen zijn getroffen ten behoeve van beschikbaarheid, integriteit, en vertrouwelijkheid van de opgeslagen, verzonden of verwerkte gegevens. De noodzakelijk waarborgen hebben onder andere betrekking op De beveiliging van gegevens in transport en opslag; Behandeling van incidenten; Beheer van de continuïteit; Toezicht (monitoring), controle (auditing) en testen; Inachtneming van de internationale normen. Identificatie, Authenticatie en Autorisatie (IAA)	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA	BIO Normenkader	Laag 1 en 2 en 3 GAP18 Bied regie op gegevens (architectuurprincipe) en GAP20 Zorg voor digitale weerbaarheid (architectuurprincipe)
IMP094	Privacy by desgin	Expliciet genoemd in de GEMMA als aanvulling op NORA	Hanteer in de organisatie- , proces- en informatie inrichting privacy by design.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA		Laag 1 en 2 GAP11 Pas doelbinding toe (architectuurprincipe)
IMP095	Het recht om vergeten te worden	Het recht om vergeten te worden is niet zomaar toepasbaar op persoonsgegevens bij gemeenten. Dit recht kan enkel uitgeoefend worden op gegevens waarvoor de gemeente geen wettelijke bewaarplicht op heeft.	Uitleg: Om de privacy van de inwoners te borgen is het recht om vergeten te worden waarbij gegevens ook vernietigd worden van inwoners waarvoor de gemeente geen wettelijke bewaarplicht heeft.	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA.	AVG en Archiefwet 2021	Laag 1 en 2 GAP11 Pas doelbinding toe (architectuurprincipe) en GAP18 Bied regie op gegevens (architectuurprincipe)
IMP096	Gebruik basisregistraties	Expliciet genoemd in de GEMMA als aanvulling op de NORA	Gebruik als overheid de basisregistraties ter voorkoming van dubbele opslag en daarmee kwaliteitsverlies van je gegevens en uiteindelijk fouten in de participatie,  procesuitvoering en dienstverlening	Voorstel voor GEMMA overnemen en als reactie naar NORA.	Besluit Basisregistraties BAG, BRO, BRP en wet BRP	Laag 1 en 3 GAP12 Informeer bij de bron (architectuurprincipe) en GAP10 Neem gegevens als fundament (architectuurprincipe) en GAP08 Standaardiseer waar mogelijk (architectuurprincipe) en GAP18 Bied regie op gegevens (architectuurprincipe)
IMP097		Dit is al gedekt in IMP012 . Niet voorschrijven hoe getest moet worden.	Laten vervallen na de GEMMA review	Vervallen
IMP098		NLX als product kunnen we niet verplichten. Voor de verantwoordingsplicht is het uberhaupt de vraag of NLX daarvoor gebruikt kan worden. Hier loopt nog een (juridisch) onderzoek. Ik zou deze implicatie laten vervallen. Ook al geborgd bij voldoen aan standaarden in verschillende implicaties.	Laten vervallen na de GEMMA review	Vervallen	Common Ground architectuurprincipe
IMP099		Wij kunnen niet dicteren wat MijnOverheid binnen scope van hun voorziening trekt. Betalingen via MijnOverheid zou ik zeker niet als implicatie noemen.	Laten vervallen na de GEMMA review	Vervallen	Omnichannel Architectuur thema
IMP099		Terugkoppeling over de betaling wel via MijnOverheid. De betaling zelf niet.	Toon statusinformatie van een aanvraag of afhandeling van een dienst vian mijn overheid als nieuwe implicatie na reviewronde	Voorstel aan GEMMA toevoegen
IMP100		Van IMP017	Implicatie: Van elk informatieobject een weergave en/of export beschikbaar moet zijn Uitleg: Voor de duurzaamheid en onafhankelijk hergebruik van informatieobjecten moet er een weergave en/of export beschikbaar zijn zonder afhankelijkheid van speciale software en hardware.		Laag 3
IMP101		Van IMP017	Implicatie: Dataclassificatie en doelbinding op dataniveau Uitleg: Alle informatieobjecten op basis van classificatie en/of autorisatie & authenticatie (policies) beschikbaar en bruikbaar moet zijn voor diegene die daar recht toe hebben.		Laag 3
IMP102				GEMMA toevoegen	Laag 1 en laag 2	GAP15 Maak diensten schaalbaar (architectuurprincipe), KD11 Duurzaam (kwaliteitsdoel) en KWD09 Van Maatschappelijke waarde (kernwaarde)
IMP103		Nederlandse termen gebruiken	Pas toe of leg uit	Voorstel aan GEMMA toevoegen	Laag 1
IMP104				GEMMA toevoegen	Laag 2	Linken met GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe) KWD01 Vertrouwen (kernwaarde), KD02 Betrouwbaar (kwaliteitsdoel) en KD22 Rechtmatig (kwaliteitsdoel)
IMP105				GEMMA toevoegen	Laag 2	GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe), KWD09 Van Maatschappelijke waarde (kernwaarde)
IMP106				GEMMA toevoegen	Laag 2	GA020 (architectuurprincipe)
IMP109		Er is geen regel of implicatie dat uitbreiden niet mag. Deze implicatie heeft geen toegevoegde waarde	IMP109 laten vervallen	Laten vervallen na de GEMMA review
IMP110		Het voert veel te ver om dit in een implicatie op te nemen. Dit is aan ontwikkelaars van oplossingen.	IMP110 laten vervallen	Laten vervallen na de GEMMA review
IMP111		Basis proces register	Basisprocessen en hun onderdelen worden gezamenlijk beheerd en ontsloten via registers.	GEMMA toevoegen	Laag 2	GAP14 Verifieer altijd (architectuurprincipe)
IMP112		Standaardmodellering basisprocessen	Basisprocessen zijn gemodelleerd volgens de BPMN versie 2 standaard.	GEMMA toevoegen	Laag 2	{{ GAP08 Standaardiseer waar mogelijk (architectuurprincipe)
IMP113		Van IMP029	Implicatie: Scheid data van applicatie Uitleg: Zorg dat software hardware-agnostisch is en werk hierin met onafhankelijke bouwblokken.	Voorstel GEMMA toevoegen en reactie naar NORA	Laag 3 en 4
IMP114				Toevoegen bron	Bron: DUTO
IMP118		Er is ondertussen een landelijk algoritme register. Is de implicatie dat gemeente hun algoritmen hierin zouden moeten opnemen?	Gemeenten nemen hun algoritmen op in "Het Algoritmeregister van de Nederlandse Overheid"	Voorstel GEMMA toevoegen en reactie naar NORA	Laag 1	GAP19 Zorg voor digitale inclusie (architectuurprincipe), KWD09 Van Maatschappelijke waarde (kernwaarde) en KWD07 Open (kernwaarde) , KWD07 Open (kernwaarde), KWD01 Vertrouwen (kernwaarde), KD01 Transparant (kwaliteitsdoel) en KD02 Betrouwbaar (kwaliteitsdoel) en KD04 Verantwoord (kwaliteitsdoel) en KD05 Privacy (kwaliteitsdoel) en KD03 Ontvankelijk (kwaliteitsdoel).
IMP120		Ik zou RBAC niet willen noemen. Vanuit de GEMMA en het Werken met API’s hebben we geconstateerd dat RBAC onvoldoende waarborg geeft voor security en privacy. We raden voor het werken met PBAC (policy based access) aan. Voor de bestaande ‘oude’ applicaties zou RBAC gebruikt kunnen worden. Een combinatie van methoden dus afhankelijk van de soort toepassing.	Voor het werken met API's heeft PBAC (policy based access) de voorkeur. Voor de bestaande oude applicaties kan RBAC nog ingezet worden.	Zie IMP19. Voorstel na review hier laten vervallen	Laag 3 en 4
IMP121		De implicatie is geformuleerd als een vraag. Ik zou het er op houden dat een fysieke identiteit van een persoon ontstaat vanuit een digitale identiteit en dat we eIDAS en het landelijke ontwikkelingen op dit gebied volgen.	Een fysieke identiteit van een persoon ontstaat vanuit een digitale identiteit en hierbij volgen we eIDAS en landelijke ontwikkelingen op dit gebied.	Voorstel GEMMA toevoegen en reactie naar NORA	Laag 1	KWD02 Veilig (kernwaarde)

Kan je hier een kopie van de NORA implicaties en GEMMA toevoegen? Dus de lijst zelf.

Leveren van commentaar

1. ID van de implicatie, bij een nieuw voorgestelde implicatie hoeft deze niet gevuld te worden.
2. Opmerking over het VNG-reviewcommentaar of het VNG-voorstel. Voor de tweede tabel kunnen ook opmerkingen worden gemaakt m.b.t. de laag uit het vijflaagsmodel.
3. Voorstel voor aanpassing en/of verbetering.

ID	Opmerking	Voorstel
IMP001	<tekst opmerking>	<tekst voorstel>

Download het lege reviewbestand met deze opzet.

Hoe beter deze structuur gevolgd wordt, hoe groter de kans dat er iets mee gedaan wordt. Stuur vervolgens het bestand naar de GEMMA-redactie

De GEMeentelijke ModelArchitectuur met een verzameling samenhangende kaders, richtlijnen, referentiemodellen en standaarden die gemeenten helpt bij het inrichten van hun IT-omgeving en processen.

Betekenisvolle gegevens.

Weergave van een feit, begrip of aanwijzing, geschikt voor overdracht, interpretatie of verwerking door een persoon of apparaat.

Een kwalitatieve intentieverklaring waaraan de architectuur moet voldoen.

Een kwalitatieve intentieverklaring waaraan de architectuur moet voldoen.

Voor alle gevallen geldend, niet specifiek.

Een kwalitatieve intentieverklaring waaraan de architectuur moet voldoen. (Synoniem van: Architectuurprincipe )

Gestructureerde beschrijving van de structuur, semantiek en de eigenschappen van informatie over dingen in de werkelijkheid.

Afkorting voor de Representational State Transfer architectuurstijl voor gedistribueerde hypermedia systemen

Een door een applicatie geleverde dienst (te gebruiken via applicatieinterfaces).

Weergave van een feit, begrip of aanwijzing, geschikt voor overdracht, interpretatie of verwerking door een persoon of apparaat.

Weergave van een feit, begrip of aanwijzing, geschikt voor overdracht, interpretatie of verwerking door een persoon of apparaat. (Synoniem van: Data )

Alle belanghebbenden van overheidsdienstverlening in de ruimste zin van het woord.

Een afgebakende prestatie van een persoon of organisatie (de dienstverlener), die voorziet in een behoefte van haar omgeving (de dienstafnemer(s)).

De actor of applicatie die iets afneemt dat door een aanbieder wordt aangeboden.

Iedere persoon, organisatie of functionele eenheid die gebruik maakt van een informatiesysteem.

Gewenste kenmerken van overheidsdienstverlening vanuit het perspectief van de wensen van de samenleving, de burgers en bedrijven (het wat)

Het bekend maken van de identiteit van personen, organisaties of IT-voorzieningen.

Het aantonen dat degene die zich identificeert ook daadwerkelijk degene is die zich als zodanig voorgeeft: ben je het ook echt? Authenticatie noemt men ook wel verificatie van de identiteit.

De fundamentele concepten of eigenschappen van een systeem in zijn omgeving belichaamd in zijn elementen, relaties en in de principes van zijn ontwerp en evolutie.

Een document met erkende afspraken, specificaties of criteria over een product, een dienst of een methode.

Sjabloonoplossing voor de architectuur van een bepaald domein.

Een door een applicatie geleverde dienst (te gebruiken via applicatieinterfaces).

Samenhangende set gegevens die geautomatiseerd kan worden verwerkt.

Een meervoudig te gebruiken registratie met betrouwbare data

Afkorting voor de Representational State Transfer architectuurstijl voor gedistribueerde hypermedia systemen

Een computerprogramma om een specifieke taak uit te voeren die geen betrekking heeft op de werking van de computer zelf.

Weergave van een feit, begrip of aanwijzing, geschikt voor overdracht, interpretatie of verwerking door een persoon of apparaat.

Metamodel voor het maken van informatiemodellen. (Synoniem van: Metamodel Informatiemodellering )

Afkorting van 'application programming interface': een manier om twee of meer computerprogramma's met elkaar te laten communiceren. Het is een soort software-interface die een dienst aanbiedt aan andere stukjes software.

Het verstrekken aan en ontvangen van gegevens tussen (informatiesystemen van) overheidsorganisaties onderling en (informatiesystemen van) andere organisaties of personen.

Het vermogen van organisaties (en hun processen en systemen) om effectief en efficiënt informatie te delen met hun omgeving.

Object met gegevens die door de bron is bedoeld voor ontvangst door een of meer ontvangende actoren of systemen.

Interactie in de context van overheidsdienstverlening betreft de (digitale) gegevensuitwisseling en wisselwerking tussen burgers en bedrijven en de overheid(sorganisaties).

Fundamentele overtuigingen, gebaseerd op maatschappelijke waarden, waar overheidsdienstverlening aan moet voldoen.

Fundamentele overtuigingen, gebaseerd op maatschappelijke waarden, waar overheidsdienstverlening aan moet voldoen.

Het bekend maken van de identiteit van personen, organisaties of IT-voorzieningen.

Het aantonen dat degene die zich identificeert ook daadwerkelijk degene is die zich als zodanig voorgeeft: ben je het ook echt? Authenticatie noemt men ook wel verificatie van de identiteit.

Het proces van het toekennen van rechten voor de toegang tot geautomatiseerde functies en/of gegevens in ICT voorzieningen.

Een samenhangende set Diensten, Bedrijfsobjecten en/of Representaties die onder in een Overeenkomst beschreven voorwaarden kan worden afgenomen.

Groepering van services die aan afnemers worden aangeboden, met als doel het bevorderen van uniformiteit en efficiëntie binnen de overheid.

De fundamentele concepten of eigenschappen van een systeem in zijn omgeving belichaamd in zijn elementen, relaties en in de principes van zijn ontwerp en evolutie.

Het proces van het toekennen van rechten voor de toegang tot geautomatiseerde functies en/of gegevens in ICT voorzieningen.

De eenheid van wezen, volkomen overeenstemming en gelijkheid. Dat wat uniek of eigen is aan iets of iemand. Het kan daarbij gaan om zowel personen als organisaties of landen.